Günümüz şaşkınlarına Yunus Emre’den 12 ders

Yahudi kökenli İslam filozofu Musa b. Meymun (Maimonides, 12. yüzyıl), “Delaletu’l- Hairin (Yolundan Sapanlara Kılavuz) adlı eserinde, okuyucularına ışık tutacak dersler verir. Bizim Yunus da, yalnız döneminin şaşkınlarına değil, bugünün yoldan çıkmışlarına benzer şekilde ders vermeye devam ediyor.

Şiirlerinden süzerek derlediğim 12 temada Yunus bize ne gibi dersler veriyor, hep birlikte okuyalım.

Tema

İNSAN KÜÇÜK EVREN

Evren büyük insandır. Evrendeki her şey insanda saklıdır. Her insan evrenin özeti olduğu için evren kadar engin, evren gibi karmaşıktır. Özgürlüğü karmaşıklığında gizlidir. Karmaşık olduğu için de, varoluşu özünden öncedir. Öyleyse her insan kendi özünü kendisi inşa eder; çünkü insan özgürdür. Gönül özgürlük yolundaki rehberidir.

Yunus, erken varoluşçu bir Türk filozofu sayılır.

Yunus’un İlgili Şiiri

Hak bir gönül verdi bana, ha demeden hayran olur

Bir dem gelir şadi olur, bir dem gelir giryan olur.

…………

Bir dem gelir döner Cebrail’e, rahmet saçar her mahfile

Bir dem gelir gümrah olur, miskin Yunus hayran olur.

Tema

AKILCILIK

Akıl, insanın özüdür. Sonsuz Akıl olan Tanrı’nın insandaki görünümüdür. İnsanı yöneten biricik ilke akıldır. Akıl, her erdemin kaynağı, insanın şaşmaz ilahi-insani kılavuzudur. Bilgi, bilinç ve iyi onun eseridir. O olmadan insan tamam olmaz. Aklın yerini hiçbir kutsal tutmaz.

Yunus’un İlgili Şiiri

(Risaletu’n-Nushiye’den)

İş bu vücud bir kal’adır, akıl içinde sultanı

İş bu gönül bir hazinedir, eyler cümle abad anı

…………..

……………

İmandurur can çerağı, gevdedurur can

Kindurur imana yagı, gelse giderür imanı.

Tema

ÖDEV AHLAKI/KATIKSIZ ERDEM

Yunus, 400 yıl sonra İmmanuel Kant’ın “ödev ahlakı”nı şiirlerinde Tanrı’ya seslenerek, “Bana seni gerek, seni” diyerek yeniden dillendirir. Yunus’un ödev ahlakı, salt Tanrı sevgisidir. Bu sevgi her iki cihanda herhangi bir maddi ya da ilahi ödülün karşılığında duyulan bir sevgi değildir. Koşulsuz ve karşılıksız bir erdem “Tanrı sevgisi”nde ete kemiğe bürünür. Nitekim Yunus’taki bu karşılık beklemeyen sevgi Anadolu’da “Hak Rızası için” formunda geleneksel hale gelir.

Yunus’un İlgili Şiiri

Aşkın aldı benden beni, bana seni gerek seni,

Ben yanarım dün ü günü, bana seni gerek seni

……….

Yunus çağırırlar adım, gün geçtikçe artar odum

İki cihanda maksudum, bana seni gerek seni.

Tema

DEVRİMCİ YUNUS

Temelde aykırı bir kimlik sergileyen Yunus, yaşadığı dönemdeki toplumsal, siyasal ve ahlaki çürümeyi vurucu bir dille anlatır. Hicveder, alay eder. Söylediğini toplumun tüm kesimlerine ulaştırıp daha da etkili kılmak için sarkastik (alaycı) yönteme başvurur. Dinlerin, kitapların, ilkelerin hoşgörüyü, humanizmi ve insanlık sevgisini aynı şekilde terennüm ettiğini bildirerek insanlığın çöküşünü eleştirip hepsini imdada çağırır. İnsanlık için ortak bir devrim dili kullanır.

Yunus’un İlgili Şiiri

Müslümanlar zamane yatlı oldu

Helal yenmez haram kıymetli oldu

………….

Yunus gel âşık isen tövbe eyle

Nasuha tevbe ucu kutlu oldu.

Tema

VAHDET-İ VÜCUD (VARLIĞIN BİRLİĞİ)

Yunus tüm varlıkları tek bir varlığın yansıması olarak görür. Her şey Tanrı’dandır; bütün varlıkların varlığı O’ndan, O’nun için ve O’nunla mümkündür. Her mümkün varlık O zorunlu varlıkla sahici varlığa, zorunlu varlığa dönüşür. Farklılık, biz insanlar arasında değil, bizimle O’nun arasındadır. Ama O’nun varlığında bir olduğumuzda aramızdaki tüm farklar yok olur. Hepimiz sonunda Mutlak Birlik’in gerçek varlığında eriyerek gerçek varlık vasfını alırız. Ben-sen ikiliği biter, hepimiz O’nunla “Sen”e dönüşürüz. Seyyit Nesimi, sonra “Tanrı’yı arıyorsun, yüzüme bak” diyerek bu temayı halkın anlayacağı düzeyde yaygınlaştırmıştır.

Yunus’un İlgili Şiiri

Evvel benem ahir benem, canlara can olan benem

Azup yolda kalanlara, hazır meded iden benem

…………..

Yunus degül bunı diyen, kendüligidür söyleyen

Kafir olur inanmayan, evvel-ahir hemen benem.

Tema

KENDİNİ BİLMEK

Sokrates’in “Kendini bil!” çağrısı, Yunus’ta “ilim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir” manifestosuyla yankı bulmuştur. Bilmenin ilk harfi, insanın kendini bilmesiyle başlar. Zerreden küreye bilginin anahtarı insanın kendi varlığında gizlidir. Bu gizi çözen, evrenin kilidini açar; evreni kendisini bildiği gibi bilecek mertebeye ulaşır. Evrende varlıksal birlik, kendini bilme ile tamamlanır. Öyleyse Yunus’a göre vahdet-i vücud varlıkta, bilgide ve tüm insanlarda eşitliğin, sevginin ve hoşgörünün iki kelime ile özetidir. Vahdet, tesbihin imamesidir; imame dağılırsa kesret, cehalet ve münaferet (insanların birbirinden nefret etmesi) peyda olur.

Yunus’un İlgili Şiiri

İlim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir

Sen kendini bilmezsin, ya nice okumaktır

………..

Yunus Emre der hoca, gerekse var bin hacca

Hepsinden iyice bir gönüle girmektir.

Tema

HÜMANİZM

Yunus Türk hümanisti olarak, kendinden önceki Antikçağ ve İslam Rönesansı’nın öğrencisi, kendinden sonraki Türk sufi ve şairlerinin öğretmenidir. Seyyid Nesimi, Karacaoğlan, Otman Baba ve Pir Sultan Abdal’ın öğretmeni, Cumhuriyet Türkiyesi için de esin kaynağıdır.

Yunus’un İlgili Şiiri

Cümleler doğrudur sen doğru isen

Doğruluk bulunmaz sen eğri isen

…………..

Gelin tanış olalım, işi kolay kılalım

Sevelim, sevilelim, dünya kimseye kalmaz 

Elif okuduk ötürü

Pazar eyledik götürü

Yaradılmışı severiz

Yaradan’dan ötürü

Tema

SEVGİ VE AŞK

Yunus “bana seni gerek seni” diyerek Tanrı ile ilişkisinin arasında her türlü beklenti ve isteğin engel teşkil etmesinin yolunu önceden kapatır. İstek yalnız O’na olan aşktır; sevgi ve bağlılıktır. Tanrı’ya, Hakk’a duyulan karşılıksız, beklentisiz bu sevgi, tıpkı kaynağının aşkınlığı ve sonsuzluğu gibi, Yunus’un tüm insanlara yönelttiği evrensel sevgidir. Başka bir deyişle Yunus, evrensel insan sevgisindeki karşılıksız, hesapsız, garazsız tutumunu Tanrı’ya duyduğu bu koşulsuz sevgiden devşirmektedir. Kant’ın koşulsuz buyruğu Yunus tarafından çok önceden böyle biçimlendirilmiştir.

Yunus’un İlgili Şiiri

“Sufilere sohbet gerek, Ahilere ahret gerek

Mecnunlara Leyla gerek, bana seni gerek seni

Ne Talmud’a yer eyledim, ne Uçmak’ta köşk bağladım

Senin için çok ağladım, bana seni gerek seni

Cennet cennet dedikleri, bir ev ile birkaç huri

İsteyene vergil onu, bana seni gerek seni

Tema

HAKİKAT-MARİFET

Marifet, doğayı ve yaratışı yalın bir gözle görmeyi öğrenmek, bu gerçeğin farkına varmaktır. 2500 yıl önce Stoalı filozoflar, esasen doğada iyi-kötü gibi değerler olmadığını; bu normatif nitelemeleri biz insanların verdiğini belirtmişlerdir. Doğum, ölüm ve bu ikisi arasındaki tüm doğal olgular, olaylar ve süreçler doğanın kendi yasaları olarak işler. Ne ki insanlar her birini kendi pozitif yasa ve normlarına göre yargılarlar. Yunus bu tespiti marifet kavramını anlatırken yapar. “….her kim hakikat süre kahrı lütfi bir göre” derken, kahırı ve lütufu, Tanrı’ya nispet eder ancak “Dünyada ben ol Rüstemem, dünya içinde bostanam, Karşımdagı sensin benim, seni sende gören benem, Benim Hakk’un kudret eli, benim beli ışık bülbülü, Söyleyüp her dürlü dili, halka haber veren benem” dizelerinde vahdet-i vücutçu olduğu için, olumlu-olumsuz her şey, doğa-Tanrı bütünlüğünde farksız hale gelir.

Yunus’un İlgili Şiiri

Şerî‘at-Tarîkat yoldur varana

Hakîkat-Ma‘rifet andan içerü

Evvel kapu şerî‘at emr ü nehyi bildürür

Yuya günâhlarunı her bir Kur’ân hecesi

İkincisi tarîkat kulluga bil baglaya Yolı

togrı varanı yarlıgaya hocası

Üçüncisi ma‘rifet cân gönül gözin açar

Bakma ‘nîsarâyına ‘Arş’a degin yücesi

Dördüncüsi hakîkat ere eksük bakmaya

Bayram ola gündüzi Kadîr ola gicesi

Tema

HOŞGÖRÜ

Yunus Emre’de hoşgörü tüm insanlara yöneliktir. “Yetmiş iki millet” ifadesi, evrensel bir hoşgörüye işaret eder. Doğruluk, hak yani gerçeklik, iyi niyet ve insanlık sevgisi Yunus felsefesinde birbirinden ayrılmaz kavramlardır. Alçakgönüllülük, insanları sevmenin ve kendini onlarla eşit görmenin temel erdemidir. Hiçbir şekli ibadet insanın iyi veya doğru olduğunun kesin ispatı değildir. Hangi dinden, hangi inançtan olursak olalım, görünen farklılıklarımıza rağmen esasta tek bir insanlığın eşit dallarıyız. Birbirimize üstünlüğümüz, birbirimize ne denli hoşgörülü olduğumuzla ölçülür.

Bir kez gönül yıktın ise

Bu kıldığın namaz değil

Yetmiş iki millet dahi

Elin yüzün yumaz değil

Halka metaların satar

Yükü gevherdir tuz değil

Tema

SERİAT-TARİKAT

İlk iki kapı, Şeriat ve Tarikat, menzile ermek için yoldur. Yol değil, menzil hedeflenir. Marifet ve Hakikat vuslatın ifadesidir. Gemi zorunlu olsa da varılacak yer esastır. Yunus, bu dizelerde, asıl amacın bu olduğunu açıkça söyler. Evrenle bütünleşen, tüm insanlara bir nazarla bakan ve bunu ontolojik bir bölünmezliğe dayandıran kişi, hümanizmin “yetişmiş iyi ve hayırlı kişi”sidir. Şeriat-Tarikat görüntüdür, bedendir; fiziksel varlıktır. Asıl öz, marifet ve hakikattir. Marifet-Hakikat, görünenin aslıdır. Platon’un idealarıdır; oysa Şeriat ve Hakikat gölgeler evrenidir. Aklı olan kişi, gölgelerle değil, idealarla bütünleşir. Mağara metaforundaki gibi ışığa ardını dönmez. Bireyliğine uyanır.

Türk sufiliğine göre böyle bir şeriat, dinin ayrılmaz bir parçası değildir. Hele hele siyasal bir şeriat Yunus lügatine yabancıdır. Yunus tarikatı, pirler adını verdiği “manevi öğretmenler” yolu olarak tanımlar. Hümanizmde öğrenmek ve öğretmek, iyi ve insanlara yararlı bireyin yetişmesini öngörüyordu. Tarikat, bir paidea yolu olarak, öğretmenlerin nitelikli ve hayırlı birey yetiştirmelerini sağlar. Tarikat, Yunusca şeriatın yoludur. Yoksa rüsum ulemasının hukukla sınırlandırıp dinin kurallarıyla belirlenmiş ve sadece o din mensuplarına özgü bir yol değildir. Bütün insanlık için doğru ve iyi bir yoldur. Siyasal bir rejim anlamına gelmez.

Yunus doğal olarak şeriatı “bir ahlaki ilkeler bütünü” olarak yorumlar

Yunus’un İlgili Şiiri

“Şeriat-Tarikat yoldur varana,

Hakikat-Marifet andan içerü”

“Şer’ ile hakikatin vasfını eydem sana

Şeriat bir gemidir hakikat deryasıdır

Tema

Derviş Yunus

Dervişlik Yunus’un en belirgin özelliklerindendir. Hatta Yunus,   çoğu kez derviş vasfıyla anılır. Onun ahlak felsefesi de dervişliğinde saklıdır. Derviş Yunus gönül yıkmaz, hatır kırmaz, kötü düşünmez, kötülük yapmaz; ama kötülere ve kötülüklere karşı uyanık olmak gerektiğini de söylemeden geçmez. Derviş, hakikat yoluna girmiş ve kendini eğitmiş bir kişidir. Derviş ahlakının temeli kendini bilmektir. Derviş Yunus ölümlü varlık olan insanın ölümü hatırından çıkarmadan insanlara karşı hoşgörülü ve dosdoğru olmak gerektiğini bildirir. Mal, mülk, mevki ve mansıp insandan daha üstün değildir. Tanrı, gönlünü kendisine açan dervişin en yakın dostudur.

Yunus’un İlgili Şiiri

Derviş bağrı baş gerek

Gözü dolu yaş gerek

Koyundan yavaş gerek

Sen derviş olamazsın

Döğene elsiz gerek

Söğene dilsiz gerek

Derviş gönülsüz gerek

Sen derviş olamazsın.

Yani, insan olamazsın, demektir.

Dervişlik tac ile tahtı bırakmaktan ibaret değildir; tac ile tahtın gönüldeki tahtını yıkmak yetişir. Mal, mülk, para ve mansıp hırsı, insanın en büyük sökelliği (hastalığı) dır. Bu sökellik, hırs arttıkça azgınlaşır. Devenin, ağzını kanattıkça yediği çöl dikeni gibidir. Kendi kanını yedini fark etmez. Sonunda kendi kendini tüketir.

Yahudiler, 12. Yüzyıldan beri Maimonides’in kılavuzluğunu izliyorlar. O devrin Müslümanları Maimonides’e de kulak vermişlerdi. Bugünün Müslümanları Yunus’un sesine aynı duyarlılıkla kulaklarını, gönüllerini adamadıkça, kulakları sağır, gözleri kör, gönülleri taşlaşmış olmaktan kurtulamayacaklardır.