Üç yüz iki kere üç: Haydar Zorlu, Faust ve Cumhuriyet

Prof. Dr. Şahin Filiz yazdı…

9 Nisan Saat 20.30’da İzmir Alsancak Han Tiyatrosu Ünal Gürel Sahnesi’nde üç yüz ikinci kez solo performansla oynanan Faust oyununu izledim. Sinema ve tiyatro oyuncusu Haydar Zorlu Sanat felsefesinde üstyapı ve altyapı adı verilen tüm yapılarda başroldeydi. Ünal Gürel Sahnesi’nin genç yıldızlarından oluşan koro, sahnedeki ışıkları bile gölgede bırakacak denli  Haydar Zorlu’ya eşlik ediyordu. Sahne ışıklarının düzenlenmesi, dekorun hazırlanması ve kostümlerin seçilmesi için çok kalabalık bir ekip olması gerekir diye düşünsek de, sahne gerisinde bütün bunları yapan birkaç sanatsever insanın bulunduğunu görmek en az oyunun başarısı kadar şaşırtıcı ve takdire şayandı. Zorlu, neredeyse 30 yıldır sahnelediği Faust’u üç yüz ikinci kez oynamıştı. Kendisi, Faust ve Cumhuriyet üçlüsü, üç yüz iki kez çoğalmıştı. Bu sayıya kadar çoğalarak, zenginleşerek ve profesyonelleşerek ulaşmıştı. Faust, Zorlu ile her sahnelenişinde daha da büyüyordu. Büyüdükçe ikinci kısmında özellikle Cumhuriyet ideallerini daha görünür ve yadsınamaz bir hakikat olarak izleyiciye aktarmasını, bilmeyenlere öğretmesini, unutanlara hatırlatmasını biliyordu. İşte 9 Nisan’da Haydar Zorlu’yu, Faust’u ve Cumhuriyet üçlüsünü tam üç yüz iki kez öğrendik, hatırladık ve zihnimize kazımış olduk.  

Faust oyunu hakkında kısa bir bilgi vermek iyi olur.

Faust, Johann Wolfgang von Goethe’nin (1749-1832) yaklaşık 60 yılda tamamladığı şiirsel bir yapıttır. Oyun olarak sahnelenişi şiirseldir. Dünya klasikleri arasında yer alır ve bütün yapıtlarının bir özüdür. Faust’u okuyup anlayan ya da Haydar Zorlu’nun sahnede şiirsel oyun olarak icrasını izleyen, Goethe’nin diğer yapıtlarını da anlamış olacaktır. 

18 ve 19. Yüzyıllarda Faust, dönemin romantik edebiyat akımında şok etkisi yaratan “yumruk” anlamında düşünülerek yazılmıştır. Bu düşünce, Romantisizmden Klasizme geçişin başarılmasında gerçekten de yumruk etkisi yapmıştır. 

Doktor Faust karakteri, şeytan Mephisto’ya karşı yenilmeyen bir insanı sembolize eder.

Antik çağın güzellik simgesi Helena ve modern çağın bilgeliğinin simgesi Faust Orta Çağ’dan Yeni Çağ’a geçişi anlamak için vazgeçilmez bir yapıttır. Mephisto, genç Gretchen olarak bilinen Margarete ile olan aşkı için Faust’a yardım eder ve bu yardımıyla  onu yoldan çıkaracağını umar. Ancak Faust’u bilgi ve hakikat peşinden gitmesini engelleyecek hazlara düşüremeyecektir. Çünkü Faust aklı, bilgisi ve hakikat sevgisi (felsefe) sayesinde Mephsito’nun hazlara mahkûm edip uçuruma yuvarladığı insanlardan biri olmadığını göstermek için direnir. 

Bu direnişi Faust’u gerçek aşka kavuşturur. Mephisto, bilgi ve hakikate olan bağlılığını kırmak için Faust’u, genç Gretchen’le yaşayacağı hazlara yönlendirmek için pazarlık yapsa da Faust, hazların ötesinde, bedeni aşan aşkı Helena’da bulacaktır.  Goethe Faust’u bunun için Ege kıyılarına gönderir. Ege, felsefenin, antik bilgi ve bilgeliğin doğduğu topraklardır. Helena ile evliliğinden doğan Euphorion yani Coşku, aslında İngiliz şairidir ve romantizm akımının önde gelen simalarından  Lord Byron (1788-1824)’den başkası değildir. . Çok hareketli ve çalışkandır; en yüksekleri görmek için çıktığı bir tepeden düşüp ölür. 

Haydar Zorlu, yalnız sahneye çıkan, kamera karşısına geçen ve kendisine verilen rolleri ustalıkla icra edip oynayan bir sanatçı olmakla kalmaz. Hukuktan felsefeye, sanattan filolojiye uzanan geniş ve derin çizgide edindiği akademik ve sosyal donanımını, sahnede ya da kamera karşısında temsil ettiği rollerin vazgeçilmez bir altyapısı olarak görür. Bu bağlamda Faust’u oynak için Goethe’nin o şiirsel oyununu ezberleyip sahneye çıkmanın hiç de yeterli olmayacağının bilincindedir. Haydar Zorlu, Faust’u oynamak için en az Faust kadar felsefe, hukuk ve ilahiyata hakim olmaya çalışmanın vazgeçilmez olduğunu her oyunda iliklerine kadar hisseder ve bir sonraki oyununda “daha fazla Faust” olmanın bin bir türlü sanatsal ve felsefi yollarını merak etmekten geri durmaz. O yüzden onun Faust’u ilk oynayışı ile üç yüz ikinci oynayışı,  hatta 10 ve 30 Mayıs günlerinde yine Han Tiyatrosu Ünal Gürel Sahnesi’nde üç yüz üçüncü, üç yüz dördüncü…oynayışları arasında ancak giderek artan bir heyecan farkı olacaktır, başka değil. 

Doktor Faust, Türkiye’de adeta Haydar Zorlu ismi ile bütünleşmiştir. Zorlu, sahneyi Faust adına bütün oyunculuğuyla doldurur. Goethe, Haydar Zorlu’yu sahnenin her köşesini Faust’la  nasıl doldurduğunu görseydi herhalde gözlerine inanamazdı. Her oyunda Faust, Zorlu’nun solo performansında artan başarısıyla sahneyi daha çok dolduruyor. Haydar Zorlu’yu Faust’u oynarken izleyenler, tek kişilik oyunda bütün bir sahnenin nasıl o performansla cıvıl cıvıl bir şölen yerine dönüştüğünü mutlaka fark edecektir. Tonlama, inişli çıkışlı vurgular, sesli ve sessiz haykırışlar, Faust ile Mephisto arasında süregelen diyaloglardaki doğallık….ve daha bir çoğu, ancak Haydar Zorlu’yu sahnede capcanlı izleyerek yakalanabilir. 

Cumhuriyet, Faust’la bütünleşen Haydar Zorlu’nun, bilgi ve aydınlık peşinde koşan Atatürk’ün armağanı olarak oyununun ayrılmaz üçlüsü içindedir. 

Helena ve Faust, Antik Çağ ile modern çağı temsil eden iki figür olarak İngiliz Euphorion’larını dünyaya getirmişleridr. Ancak Haydar Zorlu’nun uyarlama, yorumlama ve yönetiminde Türkçeleşen, Türkleşen, Anadolu’ya taşınan Faust ve Helana çiftinin çocuğu Atatürk’tür. O, Euphorion’dan da ileridir. Kıyas edilemez bile. Euphrion sadece romantiklere şiirlerini bırakırken, Atatürk, Cumhuriyet’i yalnız Türk Milletine değil bütün insanlığa miras bırakmıştır. Doğuyu ve Batıyı bilen Goethe’nin bu uyarlamaya itiraz edeceğini hiç sanmam.

Bilgeliği ile  sıradan hazlara direnen Faust, Cumhuriyet düşmanlarına, etnikçi ve dinci yobazlığa karşı direnen Haydar Zorlu ve içte dışta bütün saldırılara karşı direnen Cumhuriyet;  üç yüz iki kere değil, üç yüz üç, …dört….beş ..sonsuza kadar Sahne Şirince’nin kurucusu Haydar Zorlu’nun Faust oyunlarıyla tekrarlanacak; yinelenecek ve hatırlatılacaktır. 

Sevgili Haydar Zorlu’nun iznine sığınarak ben de şu yorumu yapayım: Mephisto, bugün, Cumhuriyetimiz, Anayasamızın ilk dört ve 66 maddeleri, Atatürk ilke ve devrimleri, Türk Milletinin beka ve refahı karşılığında hak edilmemiş ama lütfedilmiş hazlar sunan emperyalizmden başkası değildir. Bu hazların tiyatrocuları, siyasileri, akademisyenleri, sanatçıları, iş insanları vardır ve hepsi birer birere haz denizinin diplerini boylamaya adaydır. Ortak noktaları hazzı ve zevki, hakikate; cehalet ve çapulu ahlaka tercih etmeleridir. Doktor Faust ise, tam da buna karşı kararlılıkla direnen yurtseverdir; Cumhuriyetçidir, Türk milletinin beka ve refahını kendi hazlarından üstün tutar. Bilgelik onu şeytandan ayırır. 

Şeytanla pazarlık yapanlar, Doktor Faust’un direnişini Haydar Zorlu’nun bilge oyunculuğunda deneyimlemelidir.

Doktor Faust’ların sayısının, neden  Mephisto’larınkinden  daha az olduğunu sanıyorsunuz?

Euphorion öldükten sonra koronun söyledikleri, Atatürk için de Türk Milleti’nin söyledikleriyle çok farklı değildir:

‘Nerede olursan ol, seninleyiz!

Biz seni tanıdığımızı düşünüyoruz,

Ah, sen bu dünyadan ayrılsan da,

Kalbimiz hep seninle.

Senin şarkın/eserin güzel ve cesaretin eşsizdi.

Ah, bu dünyanın mutluluğu için doğdun,

Yüce atalara ve büyük güce sahiptin.

Ve ne acı ki!

Erken gittin.

Dünyayı kavrayan keskin zekân

Kalpleri okuyan önsezilerin

En güzel kadınlarda aşk ateşini uyandıran sen.

Ve senin olan şarkın/eserin.

Eğer en kötü gününde kan kaybı yaşayan halk sessizliğe bürünüyorsa,

Yeni şarkılar, eserler yaratın!

Daha fazla başınızı öne eğmeyin!

Çünkü bu topraklar her daim yeniden yaratır.’